* Өөрд-хальмг күүкд күн болад, «хальмг болхин» тускар бичҗәнәв, гихд эн үзл-санан болн зарчм талдан ард-түмнд чигн керглгдҗ болхмн.
Үндсни шунмһачнрин тускар күүндхлә, күмс мадниг радикал үзлтә, түрмкә болн хорслта гиҗ бурушахнь олар харһна. Ниигмин ухмсрдк мана дүрсн болхла, мел морчхр йовдг, талдан кен негиг даңгин гемшәдг, эсргүцдг күмсиг чигн эсргүцдг. Кен негн оңдан күмсиг арсна өңгәрнь һолдгинь эс гиҗ колончллын үзлтә болдгинь заахла, соңсчах күмс чамаг түрмкә гиҗ келәд, болдган үзүлнә: «Ниигмин ухмср арсна өңгәр һолх йовдлмудыг оньгтан авдго учрас арсна өңгәр һолх йовдлыг түүнә тускар келдг күмс учрулдг болҗ сангдна»1.
Эннь эргндк әмтнә байринь буурулдг уурта феминист күүкнә эс гиҗ angry black woman – «уурта хар күүкд күүнә» дүриг санулна. Эн багмуднь маднла әдл болдмн. Бидн цуһар даҗргдад бәәвчн, эн даҗрлтыг эсргүцхлә, күүнә седкл-санан бәәдлинь му болһнавидн. Арвн җил өмнк Әрәсәг авад үзхлә, олн әмтнд «Ахр майг – күчлхин зөвшәрл биш; күүкд улс болн бичкдүдиг цокхнь яһв чигн сән биш; көдлмштән күүкд улсиг ээрҗ дормҗлҗ болшго» гисн эгл бодлмудыг медүләд келсн феминистнриг мана ниигмин девшлттә кесгнь чигн өөлһдг уга бәәсмн, «Әрәсә – колоньчллта эзнт гүрн, колончлл гидгнь сән биш» гидгиг олнд медүлхәр чирмәнәвидн.
Даҗргдсн күмсиг учр угаһар уурлдг, түрмкә болдг гиҗ бурушах дегтрмүд болн текстмүд олн бәәдмн: «Даҗргдсн мадниг нурһлҗ мишәх, байрта бәәхимдн шаарддг. Мадн эн шаардлһнд закргдхла, эврә нөгцл-бәәдлән зөвшәрҗ авнавдн»2.
...Болв, чини цухлта үгиг соңсхларн, тедн үгичн һанцхн уур-килңгәр урмдшулсн гиҗ санна. Уур-килңчн учр уга юмн кевтә. Ямаран болвчн нег юмн чамаг дарсн учрас биш, хәрн бийчн уурта болдг учрас чи тер юмиг эсргүцдг.
Сара Ахмед. Байр алх феминистын һарин авлһ
Тегәд чигн мадн, үндснә шунмһачнр, олн әмтнд уурта болҗ медгдхнь гентин юмн биш. Зуг эн текстд би иим санаг медүлхәр седҗәнәв: үндснә шунмһачнр болн колончллыг эсргүцдг шунмһачнр эврә үүл-аҗллһан йовулх һол учрнь – уур биш, хәәр (гихд, даҗрлтыг эсргүцхлә, уур чигн һарч ирдгнь – йирин йовдл). Тернь бәәтхә, мадн эн хәәрән онҗ авад, мана ниигм дотр даҗрлтыг эсргүцх арһмудын негнь болһҗ делгрүлх кергтә.
«Тедү дүңгә мууха системыг хәәрәрн яһҗ диилхмб? Күн болһнд хәәртә болхларн, бидн эрк-чөләһән олҗ чадхмб?», – гиҗ зәрм шунмһачнр алң болх биз. Асудл бәәдгинь үзлго, кенд болвчн, юунд болвчн хәәртә болад, орчлңгин киисвр хәәр-дурллын туск дуд дуулад йовх кергтә гиҗ келхшв. Тодрха чигллтә, тодрха үүл-аҗллһар батлсн хәәрин тускар келҗәнәв. Эннь гемтл авсн ниигмин бийдк һарсн олн шархиг эдгәхд тус болх.
Бийән бүрн кевәр күләҗ авад, «орс бусын эсрг статус-кво» эсргүцх
2010-гч җилмүдин эклцәр, Хальмгин дунд сурһульмудын олн төгсәһәчнрлә әдләр Москуд сурхар одлав. Эннь мини әмдрлд үлү олн болмҗ өгх гиҗ өрк-бүлм бат иткдг бәәсмн. Деернь би «Хальмг болхла мини хүвд дегәд бичкн боодг» гидг саната йовдг биләв. Хальмг ик сурһульд орхнь нанд алдвр болҗ медгддг билә. Толһадм: Төрскндән үлдхнь – хамгин му хүвлвр болдг бәәсмн. Би яһад эврә нутган болн сойлан тедү дүңгә җигшҗ һолдг бәәсмб?
Хальмгт әмдрҗ, хар көдлмшәс көлтә һарнь хату болсн, көдлсг, улан чирәтә, инәмсг, җиңкн хальмг болдг элгн-садндан хәәртә болвчн, эврән хальмг болдгтан дурго бәәҗ, түүнәс эмәдг биләв. Зөвкн эврә ухаһарн болн көдлсг болдгарн «Москуг эзлҗ», олн сәәхн болмҗ нееҗ чаднав гиҗ боддг биләв. Һанцхн «төвин» цаһан ниигм мини чинриг батлх арһта бәәсмн.
Москуд бәәдг ик сурһульд орхларн, Хальмгас ик автобусар йовҗ одлав. Оютна бәәрнд орхлам, мини хам-хоша күүкд орс күүкд билә. Кичәлд ирхлә, багдан азин чирәтә һанцхн күүкн болдган үзләв. Мана курст чигн хойрхн-һурвхн азин күүкд билә. Мадн хоорндан хәрлцдг уга биләвидн.
Нутгтан хальмгуд дунд әмдрҗ, Хальмгас һаза бәәдг күмслә әдл биш болдган, мини нерн теднд ямаран соңсгдхиг ховр сандг биләв. Москуд ирәд, дола хонад, тас иим биш болдган өөлһләв: чирәм «хавтха», нүдм уутьхн, мини республик болн ард-түмнә тускар кен чигн медхш, эс гиҗ мадниг Ар Үзгт нутглҗ, ца-буһ бәрҗ, интернет кергллго бәәнә гиҗ үздг.
Моску балһсндк ик сурһульд сурдг бәәсн җилмүдәс дала юм санхшв, зуг түрүн кесг җилмүдт хальмг болдгасн үлү икәр эмәҗ дассн деерән зәрмдән талдан күмслә хамдан энүһән наад бәрҗ чигн даслав. Аав-ээҗин килмҗ, хәәр хойрар өггдсн сәәхн хальмг нерм талдан әмтнә амнднь җаҗлгдад нульмгдсн болад, мини әәмшгтә зүүдн болсмн. «Келгдҗ болшго» нернәс көлтә намаг көдлмшт авдго бәәсн йовдлмуд чигн учрдг билә. Тегәд би энүһән паспортдан соляд, әмдрлән гиигрүлхнь яһсн сән болхмн гиҗ зәрмдән сандг биләв.
Һаза һарад, эс гиҗ метрод орад чигн хая-хая арсна өңгәр һолдг йовдлмудла харһдг биләв. Орс биш күмсин баг дотр һудмҗар йовхларн, дурго хәләц эс гиҗ арсна өңгәр һолдг хәәкрлһнлә харһх болмҗ үлү ик гидг сана мини далд ухмсрт бәәдг бәәсмн. Орс күүнлә хамдан йовхларм, бийм аюл уга бәәсмн кевтә: «Үзжәнт? Тадна негнь нанла үүрлнә!». Метрод талдан азин чирәтә күүг үзхләрн, нүдән бултулдг биләв. Цуг эннь зүгәр өггдсн зүүлс, зүгәрл мини медсн уга зәрм күчн-зүүлс иигәд ниилсмн гиҗ дотран сандг биләв.
Болв, бакалавриат, магистратур хойрин хоорнд седклдм нег юмн хүврәд, альд болвчн учрдг арсна өңгәр һоллһнд эклҗ уурлад, терүг йирин юмн болһҗ санхан уурлав. Арсна өңгәр һолдг багшнрта зүтклдәд, теднә нүднд «угатя» болҗ үзгдҗәсн республикән харсдг болвв. Зуг таңһчдан хәәртә болад биш, теднә кевшмл өөлһлтинь болн нанур зөрүлгдсн ик санаһинь эсргүцхәр седәд зүткдг биләв. Эн хальмгин эсрг делкәд уурлад, терүн дотрнь ик гидг күцәмҗ бәрәд, тедн намаг дуту үнлснь буру бәәсинь цугтаднь үзүлхәр седләв. Зуг «хальмг болдгтан» хәәртә болснас тер цагт йир холд биләв.
Эндрк бәәдлд күрч ирхин төлә нанд олн җилән өңгрүлх кергтә болв. Ода деерән би сойлан, заңшалан, келән, түүкән чигн сурдг болув. Арсан цаһалһх эс гиҗ нүдндән урднь күсчәсн зег зурх, «Европин» кевәр хувцлх чигн дурн уга болв. Цөөкн болвчн хальмгар келҗ, күүнә келсиг өөлһҗ чаддг болсндан омг бәрҗәнәв. Хальмг болн нань чигн орс биш нәәҗнртә болув. Хальмгт әмдрҗ, эврә ард-түмнә кишгин төлә көдлхнь – мини әмдрлин һол күсл. Үннәр келхлә, «хальмг болдгтан» бүрн хәәртә болснд алмацҗанав. Эннь бүкл әмдрлин йовц гиҗ санҗанав.
Ода намаг көдлүлдгнь – ик сурһулин сүл җилмүдт һарч ирсн уур-килң, һундл хойр биш. Тер хойрнь ода күртл бәәнә, зәрмдән буслна. Зуг шунмһа үүл-аҗллһиг мел уур-килңгәрн кеһәд бәәҗ болшго. Адг ядхдан удан кеһәд бәәҗ болшго. Үндснә болн конлончллын эсрг шунмһач болхар ард-түмндән хәәртә болад, терүнд герлтә иргч тосхлһнд әмдрлин ик хүвән нерәдх йоста. Ода цагт кедг кергүдән Москуһин күмст эс гиҗ талдан олн әмтнд чигн юм үзүлхин төлә биш, Хальмгин төлә кедүв. Уурлснасн көлтә биш, эврә төрскн һазртан болн ард-түмндән хәәртә болснасн көлтә.
Орс бусын эсрг улс-орнд болн цаһан бусын эсрг делкәд эсргүцлһнә хамгин чухл болн ик күцәмҗтә ухан-бодлһ – эврә орс биш болн цаһан биш боллһндан, мини хүвд – хальмг боллһндан хәәртә болх. Талдан хальмгудт (өргн утхтаһар келхлә, хальмг цусна хүвин кемжәнлә холвгдуллго), тедн ямаран болвчн, хәәртә болх, эврә ниигмдән хәәртә болх. Эврә ниигм уга болхла, терүг бүрдәһәд, дотрк күмстнь дурта болх. Хальмгудт иткх, хәрүһин туслмҗиг күләлго, нег-негндән нөкд болх. Хальмгудла нөөцәрн болн медлһәрн хувалцад, көгҗхин болмҗ үүскх.
Хальмг күүнд туслхнь – олн зун җилтә колончллын тогтлцанд ору уга үүл-йовдл. Тедн мадниг эн үүл-йовдлас салһад бәәсмн. Мана ард-түмниг Сиврүр цагт мадниг талдан күмс дунд шиңгрүлҗ чидл уга болһхар ик гидг һазрар тараһад хайсмн. Бидн негдәд, нииләд, нег-негндән туслад бәәҗ, мадниг салһсинь эсргүцдг бәәсн учрас әмд үлдсн бәәнәвидн. Нег-негнәсн салад, керлдәд, нег-негнә чинринь буурулад, учр угаһар атархад бәәх гидгнь – өдгә цагин засг-закрһана тогтлцанд туслх гисн юмн.
Нег-негнә үүл-йовдлыг шалһхнь – му биш. Зуг ашгта күүндвриг болн ашгта шалһлһиг күн чинр уга болһлһнас болн мана күмсиг даҗрдг тогтлца демҗлһнәс йилһх кергтә. Эврә үүлән шинҗлҗ үзәд, мадн ард-түмнә болн ниигмин тусын төлә эс гиҗ колончллын засг-закрһана тогтлцана тусын төлә үүлдҗәхмб гиҗ бодҗ үзх кергтә. Үлгүрнь, хальмг залу күн хальмг күүкд кү олна нүднд наадн болһхла, тер күүкд күн буру үүлдсн болв чигн, залу күн меҗә һатлад, учр-утхта шалһлһнас күн чинр уга болһлһнд шилҗх эрсдлтә. Гихд эн үүлиг арсна өңгәр һолдг патриархатын тогтлцан тер залу күүнә тәвц угаһар чигн сән кедг мөн.
Хальмг күүкд күн хальмг эрчүдиг түрмкә болн «модьрун» гиҗ келдг болхла, тернь хальмг (эс гиҗ йиринә орс биш) эр аюлта болн «зерлг» болдмн гисн Әрәсәд тогтсн кевшмл өөлһлтиг демҗнә. Зуг эн үзл-бодлыннь учрнь – тер күүкд күн хальмг залу терүнд күчән үзүлсн йовдлла харһснь гиҗ медәд, өөлһмҗтә хандх кергтә.
Мадн нег-негән гиһәд бәәхлә, кен негн келән меддг угаһинь (келән меддго күмс олн болсн учрнь – кен негнә залхурл биш, колончлл, орсчлуллһн, цөллтин гемтл болхла, учрнь) наад болһад бәәхлә, колончлл үлү батрна. Колончлач даңгин салһад эзлҗ закрна, тегәд чигн тадн мана ард-түмн дотрк эвдрлиг демҗдг болхлатн, колончлсн күмсин тусын төлә үүлднәт.
«Хальмг болдгасн» салад, «делкән иргнд», космополитд болн үндсн уга күүнд хүврх дурн болхла, гентин болн сансмр уга йовдл биш, вакуумд үүссн онц санан чигн биш болдгинь өөлһҗ авхнь чихл. Эн үзл-санаг мана ард-түмнә сананд олн зун җилин туршарт тодрха ухан-бодлһ дахҗ тәрәд урһулсмн. Энүнд даргдх гиснь эврә онц бәәдлән болн ухан-тоолвран үзүлх юмн биш, хәрн, өдгә цагин тогтлцан чамас күләсн үүл һарһх йовдл мөн. Эн тогтлцана дотрк зүүлнь тогтсн кевнь эврә ард-түмнлә хамдан үлдхиг биш, терүнәс салх йовдлыг чамд үлү ик олз-орута болһҗ үзүлнә.
Хальмгин эсрг делкәд эврә хальмг болдган мартхар седхнь – тарчиһәд, урсхл дахҗ усчх гисн үг. Хальмг болдгтан хәәртә болхнь – эсргүцхин үүл-йовдл мөн.
Хальмг боллһна олн зүүлин сән талынь төләлхнь
Ниигм угад сулдхвр уга – һанцхн хүв күмн болн даҗрлтнь хойрин хоорндк цаг-зуурин күүрг эвцән. Зуг ниигм болхла, мана йилһврмүдиг хайхиг чигн, эн йилһврмүд уга кевтә бәәдл һарһхиг чигн шаардх зөв уга.
Одри Лорд. Һазалгдсн эгч3
Мана түүк һашута йовдлар дүүрң. , , олн дәәниг (негнь яг ода йовҗана) давад, әмд үлдсн мана ард-түмн олн ниитәрн гемтл авсмн. Мана «хальмг боллһиг» йирин биш, экзотик юмн болҗ медрсн ниигмин үлмәд орувидн. Нәрн күрәтә хальмг болдгасн һарад, «цаһан боллһнд» орад, күцәмҗтә болх арһ бәәнә гисн санаг мана толһад орулсмн. Дунд сурһульдан умшдг бәәсн үүдәврмүдт мана улсин тускар бичсн маш ховр болвчн, дурдҗ бичснь дорд үзг шинҗләчин нүдәр, колончлач күүнә хәләцәр бичсмн. Хальмг күүкд күн болһна уханднь торсн авад үзхлә, тернь хальмг күүкд күүг һазак йиртмҗ яһҗ үздгинь тодрхалад, хальмг күүкд күүнә зерлг, экзотик, цаһан эр күүнә (Пушкин бийнь цаһан биш уңгта бәәсн болвчн) цаг-зуурин соньрхл болсн дүринь үүскв. Эн дүрнь зөвтә диг-кемҗән болсн орс цаһан яста күүкд улсас йилһәтә бәәҗ, бидн эн диг-кемҗәнд багтл уга бәәнәвидн. Пушкин хойртын бәәдлиг үүскнә: сойл-иргншл, зерлг бәәдл хойр, цаһан хар хойр, урльг, модьрун хойр, «өңгтә лож» «ишкә гер» хойр. Мадн, хальмг күүкс, эн шүлгиг түрүн болҗ бичкн насндан умшч авад, мадн даңгин эн хойртын бәәдлин «му» талднь бәәдгән тодлҗ авнавидн.
Эн цугинь хүврүлҗ болшго, зуг ода деерән мадн ю кеҗ чадхмб гихлә, хальмг болдг дүрмүд, хальмг боллһна туск текстмүд, шүлгүд, дуут бичлһс, өгүлмҗс чигн чадсарн олар һарһх. Тегәд эн юмсыг бийдән зөрүлҗ, бийин тускар зоках кергтә. Кен негнә эсрг биш, кү уурлулхин төлә биш, бийиннь төлә үүлдхмн.
Зәрм бүтәлч күмс эврә хальмг болхасн салҗ деегшләд, «күрәһәснь һарад», «хальмг зурач» боллго, йирин «зурач» болхар күсдг болвчн, мана төсәллиг маднас нань кен чигн үүскч һарһҗ чадшго. Маднла әдләр энүг кен чигн кешго, юңгад гихлә, мадн – ончта, өврмҗтә хальмг дамшлтта күмс болдмн.
Тиим дүрмүд бәәдг болвчн, теднтн цөөкн. Хальмг әмдрлин эс гиҗ онцлгин ямаран болвчн нег талынь үзәд, байрта болад, дотран ухалнав: би эн юмн нанд урднь яһад учрсн уга, эс гиҗ баһар учрсмб? Мана ард-түмнә зовлңгин тускар бичсн утх-зокал делгрңгү болдмн. Тер олн зовлңд оньган өгх кергтә болвчн, деернь сән дүрмүдиг чигн немх кергтә: җирһлин, байрин, хәәрин, үзсклңгин дүрмүд дутдг болна. Күслңҗүлсн биш, экзотик болһсн биш, мана нүднд үзгддг хальмгудын йирин дүрмүдиг үзсклңгәрнь болн олн зүүләрнь үзүлх кергтә.
Үлгүрнь, сәәхнә тускар келхлә, икәр делгрсн цаһан чирәтә күмсиг бишрхин ормд хальмг үзсклңгин җишә болдг нарнд шатсн хальмгудын төләлл манад дутчана (келхд, мадн дунд тиим күмс олн). Яһад гихлә, цаһан чирәтә болдгнь хальмг боллһна һанцхн нег хүвлвр болна.
Мана олн тоота болн авьяс-билгтә бүтәлч әңгихн деер келгдсн цуг тоотыг кеҗ, улс-төрин неклһнәс әәлго, колончллын өгүлмҗинь эсргүцҗ чадна. Та юм бүтәҗ чаддг уга болхлатн, хальмг урн-бүтәлиг демҗхнь хаңһлтта: энүһәрн хувалцад, энүнд лайк тәвәд, нег-негндән сән седклин тәәлвр бичҗ өгәд, иим кевәр эврә тәвцән орулҗ болна.
Хальмг боллһна хүвлвр кедү олн бәәхнь, тедү сән: шин үйин күмс бийән мел әдлхн дүрмүд болн әмдрлин хүвлвр дотр хаагдсн болҗ медршго, хальмг боллһнас һархар седшго, юңгад гихлә, тернь тедниг кизәрлдг болҗ үзгддг болшго.
Иим кевәр мана залу улс нурһлҗ дәәчин дүрмүдт гинҗлгдсн болна, юңгад гихлә хальмг эргтәлг бәәдлин талдан хүвлврмүдин төләлл манад маш ховр. Мадн мана цергин түүкәр омг бәрҗ, күслңгин эрчүдин дүрмүд болсн Җаңһрин баатрмудыг хәләдг бәәв чигн, хальмг эр күн болхла, болмҗта дәәчәс үлү юмн, тер дәәч мергн ухата болвчн, үлү юмн. Маһд уга зәрм хальмг эрчүд дән болн бийин чидллә ховгдх дурн уга чигн болх.
Тегәд мадн хальмг боллһна олн хүвлврмүдиг күлән авад, зөвшәрх кергтәвидн. Мана ниигм иҗл киистнәс әәх өвчтә болхла, мадн ЛГБТКИА+ күмсин онц хәләцинь болн дамшлтынь гееһәд, эврә олн янзта бәәдлин нег хүвинь алдхмн. Хальмг боллһн нәрхн күрә биш, хәрн өргн кемҗәнә солңһ болх зөвтә.
Дәкәд нег седвнь – «балһсна» болн «райодын» хальмгудын дамшлтын йилһвр. Мана ниигмин эн хойр әңгин хоорнднь нег ик хаһрл бәәдг кевтә. Балһсна күмс болхла, көдә өссн күмсиг һолад, һазалад чигн бәәдмн. Балһснд әмдрхнь селәнд әмдрхәс үлү сәәхн гидг колончллын үзл-бодл мана ниигмд орад невтрсмн. Гив чигн мана ард-түмн балһсдт шидр әмдрҗ эклсмн, мадн цуһар көдә-нутгас һарсмн. Хальмг селәдин күмсин дамшлтыг сән таларнь төләлхнь деер келгдсн асудлыг шиидхд туслх боллта. Келхд, тиим сән дамшлтта күмс бәәдмн. Бас мана түүкин оньг угаһар үлдсн йовдлмудынь һарһҗ үзүләд, өңгрсн цаг-үйин дамшлтыг чигн көдлмштән керглҗ болна. Үлгүрнь, хальмг күүкд улсин үүрллһнә тускар, өңгрсн цагин нәрн күрәһин гендерин дүрмүдт багтсн уга күмсин тускар, колоньчллыг эсргүцҗ ноолдсн күмсин тускар, шунмһачнрин тускар, эсргүцх йовдлмудын тускар, йирин күүкд улсин тускар чигн келҗ өгх. Яһад гихлә, теднә өвнь патриархатын тогтлцан дотр билрнә.
Көрңт йосн, колончлл хойр мадниг хоорндан өрслдүлхәр седдг болвчн, мадн хамдан үүлдҗ, нег-негндән нөкд болҗ чаднавидн. Нег-негндән мөслҗ иткәд, нег-негән мөслҗ күлән авад, тернь яһҗ соңсгддг болвчн, нег-негндән болн бийдән хәәртә болх. Һанхцн иим кевәр мадн ода йовҗах һашута чиг-хандлһиг давҗ чадхмн. Терүг эс давхла, мадн уга болхмн. Зуг манад болмҗ бәәнә гиҗ иткчәнәв.