Эhэбит Ньукулай, Буккааһай,
уола Өлүөксөй Большаков аатыгар
I
Агыйак кыыллаак дьыл этэ, ол иһин эһэм бууру идэһэлиэккэ диэбитэ. Һуурт аттыгар дьиэтээги үөргэ һүүсчэ таба баар этэ. Онно көлүнэр төрөөбөт тыһылары онно атталлыбыт буураттары тутааччылар. Һуурттан туспа үс киломиэтиринэн улакан үөргэ тыыһыччачча табаны тутааччылар. Онно тыһылар, тугуттар, атыыраттар буолааччылар, гинилэри каһан да һуурт диэк эгэллээччитэ һуоктар.
Эһэм Ньуку балтытын гытта улакан үөргэ таба идэһэлэнэ барбыттара. Идэһэлээк төннөн баран аара һааларын һүтэрбиттэрин көрбүттэрэ. Караӈарар этэ, ол иһин койут көрдүөккэ диэбиттэрэ. Һарсыӈӈы күн һиэсэ ичигэс буолбута. Һааны көрдү бараары эһэм чараастык таӈныбыта. Элэйбит һыалыйа үрдүтүнэн торго hыалыйаны кэппитэ, кочуо копоотун онно ынтыкаатын кэтэн баран камнаабыта.
Һоторунан кэлэринэн барбыта. Күн һырдыга каар һулустары гытта ооньообута. Һырга оргууйакаан каар иһигэр киирэ-киирэ барбыта. Икки чээлкээ көлүллүбүт буураттартан Муойтурук каалбат этэ. Муойтурук диэн муойугар һурааһыннаак ыт аата. Гини илэ табаһыт ыт этэ. Үөрэтиллибит ыт үөрү тыыппат, үөрү комуйарга тиэрэ барбыт табалары эгэлэн кэлэр, маабыттырга тэһиргээбит табаны киһи диэк күөйэн эгэлэр. Үнүгэһи кутуругуттан көтөгөн табаһыт дуу, һуок дуу көрөөччүлэр. Абгаа ыт мээнэ ыйааллыа, чобуо ыт тэртэйиэ.
Эмискэ кара былыттар каллааны һабан испиттэрэ. Болоһо һаба түһэн эрэйдээк кэм буолан эрэрин көллөрбүтэ. Тыал онтон-мантан үрэн канна бааргын туолкулуу да биэрбэтэгэ. Күүһүн улаатыннаран көрсүө аайы тыыннаак тыынын каайбыта. Каар төгүрүччү эргиллэн эһэбин тимирдээри гынарга диэри этэ. Болоһо бэрт күүстээктик огуспута, мэктиэтин илиигин ууннаккына бэйэӈ уруукагын да көрбөккүн.
II
Ол кэмӈэ эбэм биһикки болокко каалбыппыт. Тирии коллогоспут токтообокко һаксыллыбыта. Үгэккэ иһиттэрбит талыгырыы турбуттара. Керасин лаампа уота титириир этэ, утуйары гынар этэ букатын. Кэчэһиэ һуокпун эбэм миниэкэ куукуланы оӈорбута. Һоттор куукула бэйэтэ этэ, пылаат пылатьйэта буолбута. Ол иһигэр каллааммыт оксон испитэ, ону гытта эһэм тугунан кэчэһэрбит үрдээн испитэ. Болоһо астарын биир күнү дьиэбитигэр күүтэ һатаабыппыт. Һоготоккоон киһи каалбат көрдүк һүрдээк болоһо этэ. Эбэм ыалларга барыакка дьиэбитэ.
Һууркка биһигини гытта Ньукулаак эрэ баар этилэрэ. Болокторо биһигиттэн уонча миэтиргэ турар этэ. Үчүгүөй каллааӈӈа мээнэ һыӈынньак ыаллана һылдьааччыбыт. Отут миэтир секундага тыаллаак болоһого буо каамарга бэрт ыаракан. Болоктон таксан тиэрэ кааман һапсиэм үөртэн барар көрдүккүн. Биир дьактар болоһого күл токто таксан һонон төннөбөтөгө. Һарсыӈӈы күӈӈэ бологугар диэри уон атылынан тиийбэккэ тоӈон өлбүтүн булбуттара.
Эбэм быа уһугун болок аанын тутаагыгар баайан иккис уһугун илиитигэр эрийбитэ. Ыалларга кыайан тиийбэттэкпит буоллар быаннан төттөрү дьиэбитигэр төннүөк этибит. Һүрдээк тыал каракка быһа оксубута онно көнөтүк тура да биэрбэтэгэ. Каар коллогос айылыы каамтарбатага.
Маӈнай таһагас каата көстүбүтэ. Онуга диэри тиийбиппитигэр болокторбут ыккардыларыгар турааччы буочканы көрбүппүт. Болоһону утары кааман ыалларга диэри арыччыкаан тиийбиппит. Бэрт киэӈ болоктоок этилэрэ, ол иһин кыбылла һыппатакпыт.
Эһэм орогун булуога диэн бэрт эрэммиппит, һанаабытын түһэрбэтэкпит. Багар эһэм һугастыы һылдьан уоту көрүөгүн кокочо иһигэр тириини оттубуппут. Уот утуйуо һуогун тирии үрдүтүгэр керасины кутар этибит. Тыатаагылары ыыппатак болоһо тугунан билэр эрээтибит, һин биир өлүөр-тыыннаак төннөрүн эрэммиппит.
III
Болоһо буолбутугар ыраак буолан кыайан төннүбэтэгэ. Эмискэччи уһуктубут болоһо, эмискэччи бүтэр көрдүк этэ. Ол иһин эһэм күүтэн олорбута. Кас да чаас ааспыта. Кыайан биир һиргэ олорбот көрдүк буолбута. Тыал каама биэрбэккэ бары өттүттэн үрбүтэ. Болоһону гытта утарылаһаары буураттар муостарын инни диэк таһаарбыттара. Эһэм табаларын һиэтэ һылдьыбыта. Камнаан итийиэгин табаларын төлөрүтээччи онно көлүйээччи этэ. Аһыы һылдьар табалары ньуӈууттан тутан эһэм бэйэтэ һыргага һынньана олорооччу. Муойтуруга атагын диэк һытааччы.
Үчүгүөй онно былыта һуок каллаан буоллагына һакалар һулустарынан һуолларын көннөстөөччүлэр. Каннык һулус анныгар һууркка кэргэннэрэ күүтэн олорорун тыатаагылар билэллэр. Болоһого туок да көстүө һуогар диэри каллаан һири гытта биир буолар. Дэӈӈэ үүнэр ньамчыгас отунан, тыалынан онно һостурганнан эрэ һуолгун кыӈыыр көрдүккүн. Тыал кантан үрэрин кэтии һылдьыактааккын. Налыйан онно уларытыыны ааһыран киһилэр төгүрүччү каамалаан тоӈон өлөн каалаллар.
Эһэм мөккүйэ-мөккүйэ һирдээн урукку һуурту булбута. Ый ааспыта ол һиргэ уоттаак оһоктоок болоктор турар этилэрэ. Кэлбитигэр онно туок да һуок этэ.
Үөрүйэк табаһыт буолан багар туок буолуой диэн эһэм һыргага һүгэни гытта күрдьэги ууруна һылдьааччы. Эт быһыытын көрдөөрү болоктор урут турааччы һирдэригэр каары каспыта. Һир иччитэ һака оготун истэн таба быарын ыыппыта. Иккиэн Муойтуругу гытта ону һиэбиттэрэ. Урукку турар һирбититтэн биллибитэ каннык өттүгэ аныгы һуурппут турар.
Кырдьаанай һака күүһэ бүтэн испитэ. Тыага болоһоттон кистэнэр һир һуок. Каары каһан баран аттытыгар түөрт миэтирдээк күрэйин кончоппута. Каар иһигэр һытан тибиллэ-тибиллэ утуйан каалбыта.
IV
Эһэм былыр үс күнү һуок этэ. Каллаан амарбытыгар поселагы гытта һибээстэһэн баран көрдөһөр киһилэри үөргэ ыгырбыппыт. Эһэм балтыта гинилэри гытта канна көрдүүллэрин һүбэлэһэ олороллоругар эмискэ ыттар үрэн быспыттара. Үрэллэрэ һугаһыыр Муойтурук үрүүтүн гытта колбоспуттара. Биһиги таһаара һүүрэн тагыспыппыт. Каар түһэрин һупту чээлкээ табалар көстүбүттэрэ.
Кам һылайбыт каар буолбут эһэм һыргатыттан түспүтэ. Һүүрэн баран каардаак муойугар ыйаастыакпын багарбытым. Арыччы турарын көрөн баран бэйэбин токтоппутум. Эбэм болок диэк кистээн ытыы турбута. Бу эрин һэрэктээк һылдьыыта маӈнайгы буолтак этэ, каһан эбэм гинини түүннэри кэчэһэн күүтэ олорооччу.
Аныгы күннэринэн тэӈнээтэккэ гинилэр уһун ологу коммуттара. Маӈнайгы һакага диэри тиийэн урдустарым барыкааттарын олокторо маннык этэ. Гини таӈараһыт буолтак этэ, ньуучча һурулларын оннугар һака төрдү ааттаак этэ. Эһэмээгим ньуучча ааттаак коноллорун эрээти, һин биир урдустарын көрдүк конон олорбуттара. Ол иһин иччилэрбит кэргэммитин карыстыы һылдьыбыттара онно аны эмиэ көмөлөспүттэрэ буолуо.
Эһэм һуурппутугар төннүбүтүгэр бэрт үлакан үөрүү буолбута! Мин, эбэм, Ньукулаак, көрдөөһө кэлбит киһилэр — барыкааммыт гинини күрүөлээн кэбиспиппит. Һэйруолуурга диэри эһэбин күннүү тоһуйбуппут.
Дьэ барыбыт үөрэ-үөрэ болокко чаайдыы киирбиппит. Элбэк киһи буолан киэӈ болокко да барыбыт арыччы баппыпыт. Аһыыр аспыт таба күөһун гытта алаадьылар этилэрэ. Аччыктыы һырыппыт эһэм таба минин иһэ олорбута. Кайдак эрэ кулгаагын онно кэтэгин эрэ үлүппүтэ.
— Кайдак тыыннаак каалбыккыный!? — эр киһилэр көксүтүн оксуолаабыттара.
— Өлөрүм тугунан бэйэбэр һаныы биэрбэтэгим, — һаӈарбыта эһэм.
Биир һиргэ өр турбакка эһэм бэйэтин абыраабыта. Тыатаагы олого онно өйө орогун булларбыттара, кэргэнин өйдүү һылдьан буо һанаатын түһэрбэтэгэ. Дьоммут үйэ туркары комуйбут быһыылара биһигини карыстыырын кэргэним үөрэппитэ. Койут туолкулаабытым, гинилэр тыага эрэ көмөлөспөттөр, ыраак һиргэ дааганы абырыыллар.