Беларусь часта прадстаўляюць як працяг Расіі: тут размаўляюць на рускай1, тут ядуць падобныя прадукты і ходзяць на падобныя фільмы ў кінатэатры, тут чытаюць расійскія кнігі і сочаць за тым, што адбываецца ў Расіі. Такая сітуацыя склалася з прычыны двухсотгадовай экспансіі і імпарту расійскай культуры, мовы, заканадаўства і грамадскага ладу. Гэта суправаджалася ўмяшаннем у эканамічнае і палітычнае жыццё Беларусі, масавыя расстрэлы, высылку, палітычныя забойствы і прэсінг беларускай інтэлігенцыі і беларускай культуры.
Аўтар:кі асвятляюць супярэчнасці ў каланіяльнай палітыцы Расіі ў дачыненні да Беларусі, якая адчужалася ў якасці буфернай зоны, чые культура і этнічная разнастайнасць спрашчаліся і зводзіліся да руска-праваслаўных наратываў. Яны таксама разбіраюцца, чаму каланізатарскія намаганні беларус:ак сустракаюць супраціў не толькі суседскіх, але і ўласных уладаў.
Расійская імперыя наносіць перманентны ўдар
Некаторыя прыклады сілавой экспансіі Расійскай імперыі апісаны самімі расійскімі даследчы:цамі гісторыі, геаграфіі і этнаграфіі — напрыклад, Адамам Кіркорам у шматтамовым выданні “Маляўнічая Расія” пад рэдакцыяй расійскага географа Пятра Сямёнава (Цян-Шанскага). У частцы “Беларускае Палессе”2 згадваецца, што ў 1654 годзе падчас Трынаццацігадовай вайны войскі расійскага цара Аляксея Міхайлавіча аблажылі Магілёў. Жыхары здаліся, запатрабаваўшы ў абмен пацверджанне тых жа правоў і прывілеяў, якімі горад карыстаўся ў . Расійскі цар падпісаў дакументы аб захаванні прывілеяў, але яго войскі, якія занялі пасля гэтага горад, “шалелі, рабавалі, усяляк крыўдзілі жыхароў”, пакуль жыхар:кі Магілёва не паўсталі супраць іх у 1661 годзе. У перыяд свайго кіравання расійскія войскі часткова выселілі, часткова жорстка забілі, “не зважаючы на пол і ўзрост”, магілёўскіх габрэ:ек. А падчас Паўночнай вайны 1700-1712 гг. па загадзе Пятра I Магілёў, як і іншы буйны горад Віцебск, зусім былі спалены, каб шведская армія не магла выкарыстоўваць іх у якасці апорных пунктаў.
Непасрэдна каланізацыя — а менавіта, усталяванне палітычнага і рэлігійнага кантролю, прысваенне прыродных, культурных і чалавечых рэсурсаў, сціранне лакальных культурных, палітычных і сацыяльных практык — пачалася з анексіі беларускіх земляў Расійскай імперыяй у ходзе падзелаў Рэчы Паспалітай: у 1772, 1793 і 1795 гадах. У культурных адносінах за ёй рушыла гвалтоўная русіфікацыя, якая асабліва ўзмацнілася пасля вызвольнага паўстання 1830-1831 гадоў, арганізаванага польскай і беларуска-літоўскай шляхтай. Былі зачынены Віленскі ўніверсітэт і мноства школ, справаводства і адукацыя былі пераведзены на рускую мову, расійскія ўлады пачалі ўкараненне рускамоўных тапонімаў, а самі землі Вялікага Княства Літоўскага (ВКЛ) сталі называць Заходнімі губернямі3. Аўтэнтычная архітэктура гарадоў разбуралася, прадметы мастацтва і раскошы з захопленых маёнткаў вывозіліся ў Расію.
У ідэалогіі “рускага свету”, якой абгрунтоўваецца цяперашняя расійская экспансія і праз прызму якой сёння асэнсоўваецца гісторыя Расійскай імперыі, важнае месца займае ўяўленне аб аб'яднаўчым фактары праваслаўнай веры. Але на момант падзелу Рэчы Паспалітай 39% жыхар:ак анексаваных тэрыторый вызнавалі грэка-каталіцкае ўніяцтва, 38% — каталіцтва, праваслаўнымі былі толькі 6%4.
Уніяцкая канфесія ўзнікла ў ВКЛ у выніку Берасцейскай уніі 1596 года, якая абвяшчала адзінства Кіеўскай мітраполіі і Рымскай царквы. Гэту падзею расійскія (М. Каяловіч і яго паслядоўнікі) і савецкія (Я.М. Мараш, В.А. Мацкевіч, К.Я. Дзмітрук) гісторыкі часта ацэньваюць як прыклад . Аднак некаторыя беларускія даследні:цы (С. Марозава, В.М. Конан, С.А. Падокшын) лічаць, што крок па аб'яднанні дзвюх цэркваў быў зроблены ВКЛ якраз для абароны ўнутраных інтарэсаў як ад заходняга, так і ад расійскага экспансіўных інтарэсаў. Так, С. Марозава, чыя доктарская дысертацыя прысвечана даследаванню ўніяцкай царквы, піша5, што унія была "цесна звязана з праблемай адстойвання царкоўнага і дзяржаўнага суверэнітэту ВКЛ”.
Даследчыца канфесійнай гісторыі Беларусі і ВКЛ Алена Філатава адзначае6, што палітыка Расійскай імперыі ў дачыненні да беларускіх канфесій спачатку была непаслядоўнай, але з сярэдзіны XVIII стагоддзя замацаваўся курс на ўсталяванне панавання праваслаўнай царквы, а з пачатку XIX — на ліквідацыю ўніяцкай. Пераход у праваслаўе стымулявалі ў тым ліку выплатай узнагарод і патрабаваннем хрысціць у праваслаўе дзяцей ад міжканфесійных шлюбаў з удзелам праваслаўных. Здзяйсняліся прымусовыя пераводы ў хрысціянства габрэйскіх дзяцей без згоды іх бацькоў. За далучэнне дзяцей ад змешаных шлюбаў да іншых хрысціянскіх канфесій, акрамя праваслаўнай, бацькоў маглі саджаць у турмы. А. Філатава лічыць, што для многіх сельскіх жыхароў пытанне змены канфесіі ўнутры хрысціянства не з'яўлялася прынцыповым: яны маглі пераходзіць з уніяцтва ў праваслаўе, вярнуцца да ўніяцтва, затым звярнуцца ў каталіцызм — працягваючы хадзіць у тую самую вясковую царкву да таго ж святара. Нарэшце, пасля ўсіх прамежкавых мер, у 1839 годзе Брэсцкая унія была скасавана на Полацкім саборы пад знакам “уз'яднання з праваслаўнай царквой”7.
, этнічнасць і мову пачынае складацца менавіта ў гэты час. Цікава, што ў расійскіх крыніцах стасункі з Рэччу Паспалітай і яе анексаванымі тэрыторыямі часта называюцца руска-польскімі, гаворыцца пра “руска-польскую вайну”, “падзелы Польшчы”, “польскае пытанне” і “польскія паўстанні”, хоць Рэч Паспалітая была Федэрацыяй Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага. Тэрыторыі Беларусі і Украіны не толькі займалі большую частку ВКЛ, але часта з'яўляліся асноўнымі пляцоўкамі, дзе разгортваліся адпаведныя падзеі.
Часткова такое змешванне звязана з асаблівасцямі самавызначэння саміх беларус:ак. Частка з іх вызначалі сябе па месцы нараджэння: Міншчына, Гарадзеншчына і Віленшчына — літоўская, Віцебшчына і Магілёўшчына — беларуская. Частка арыентавалася на веравызнанне: вызнавалі каталіцызм і ўніяцтва — называліся поль:камі, вызнавалі праваслаўе — рускімі. Паля:чкамі лічылі сябе шляхці:чы: такое самавызначэнне ўзмацнілася ў тым ліку ў адказ на расійскае захопніцтва. Большасць сельскіх жыхар:ак называлі сябе проста “тутэйшымі” (“мясцовымі”) або звярталіся да рэгіянальнай ідэнтычнасці. Так ці інакш, самавызначэнне тагачасных беларус:ак супярэчыла ідэі, быццам яны з'яўляюцца адным народам з рускімі і лічаць сваю мясцовасць “Заходняй Руссю”.
Славянафільскі суб'ектывіст і адзін з найбуйнейшых тэарэтыкаў “заходнерусізму” Міхаіл Каяловіч адводзіў літоўцам канкрэтнае месца: быць “вартавым палком рускім”, які абараняе Русь ад прускіх і лівонскіх рыцараў. Якой была гэтая роля, паказала ўжо напалеонаўская вайна 1812 года. Частка шляхты падтрымала Напалеона, спадзеючыся з яго дапамогай аднавіць межы Рэчы Паспалітай, а частка сялянскага насельніцтва выкарыстала момант для партызанскіх нападаў на памешчы:ц. Аднак галоўны — і спусташальны — уплыў на стан Беларусі зрабілі арміі абедзвюх імперый: у ходзе перамяшчэння як французскія, так і расійскія войскі рабавалі мясцовых, адбіраючы правіянт і каштоўнасці або знішчаючы іх, каб не дасталіся суперніку; а таксама разбурылі мноства населеных пунктаў і інфраструктурных аб'ектаў падчас баявых дзеянняў, якія разгарнуліся менавіта на тэрыторыі Беларусі.
У той жа час пазбаўленне і ўзрушэнне, якія адчувалі беларус:кі пад новай уладай, да 1830-1831 г. больш звязаныя з эксплуатацыяй іх земляў і фізічных сіл, чым з адраснымі рэпрэсіямі. Габрэй:кі ж з імі сутыкнуліся амаль адразу: баючыся канкурэнцыі габрэйскіх купцоў з маскоўскімі, а таксама разгортваючы на новых тэрыторыях парадак рэгістрацыі, расейскія ўлады ўвялі “мяжу габрэйскай аселасці”8. Габрэй:кі мелі права жыць толькі ў Беларусі і Наварасійскім краі (Паўночнае Прычарнамор'е) і павінны былі рэгістравацца і сяліцца ў канкрэтных месцах, пазней — толькі ў гарадах. Для многіх гэта азначала страту ранейшых крыніц даходу і накладала моцныя абмежаванні на пошук новых.
Каланіяльную палітыку часта апраўдваюць наратывам аб прыўнясенні “прагрэсу” на каланізаваныя землі, але на справе яна мела адваротны эфект. Характэрна, што беларускія гараджан:кі, апынуўшыся ў складзе Расійскай імперыі, пазбавіліся падатковых прывілеяў, а гарады — . Разам гэтыя меры замарудзілі9 індустрыяльнае развіццё: гарадская вытворчасць заставалася пераважна ручной і мануфактурнай, у гарадскіх межах практыкавалася агародніцтва.
Урад быў зацікаўлены выкарыстоўваць гарады ў першую чаргу як цэнтры русіфікацыі беларуска-літоўскіх земляў. Розныя этнічныя і рэлігійныя групы нацкоўвалі адна на адну: кансалідацыя насельніцтва ўнутры горада, а тым больш “губерні”, супярэчыла імперскім інтарэсам.
На фоне тармажэння прамысловага развіцця склалася спецыялізацыя на сельскай гаспадарцы, якая ўзмацніла доўгатэрміновую эканамічную залежнасць Беларусі і адбілася на месцы беларус:ак у сацыяльных іерархіях як Расійскай імперыі, так і СССР. Валянцін Голубеў, адзін з самых прыкметных сучасных беларускіх гісторыкаў і суаўтар Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь 1994 года, у сваіх навуковых працах, выступах і інтэрв'ю звяртае ўвагу на праблемы расійскай і савецкай гістарыяграфіі Беларусі часоў ВКЛ. У савецкі перыяд ВКЛ не вывучалася як дзяржаўнае ўтварэнне, тым больш у кантэксце беларускай дзяржаўнасці. Былі і больш канкрэтныя праблемы: мала выкарыстоўваліся рэгіянальныя крыніцы, тыражаваліся памылкі з ранніх расійскіх работ, выкарыстоўваўся Расійскі паняццевы апарат, які не адпавядаў беларускаму кантэксту, — напрыклад, у апісанні сельскіх абшчын. Да таго ж, як адзначае Голубеў, “у гісторыкаў было за правіла ўставіць хоць нешта пра тое, як дрэнна было ў Беларусі і як адставала яна ў палітычным і эканамічным развіцці ад усходняга суседа”10. Пры гэтым у XV–XVI стагоддзях ВКЛ было ўключана ў агульнаеўрапейскі рынак і як дзяржава перажывала эканамічны росквіт.
Варта адзначыць, што ў сельскай гаспадарцы Беларусі пасля далучэння да Расіі назіраўся рост, у тым ліку за кошт пашырэння экспартнага рынку і шматпольнага севазвароту. У той жа час пагоршылася становішча саміх сялян:ак павялічылася эксплуатацыя прыгонных11; у ходзе раздачы маёнткаў рускім памешчыкам і чыноўнікам у іх уласнасць перайшлі былыя дзяржаўныя сяляне — для апошніх гэта азначала страту ў правах. Колькасць “дзяржаўных" сялян:ак зменшылася ўтрая, пры гэтым з прычыны арэнднай эксплуатацыі многія з іх таксама апынуліся ў становішчы прыгонных. Сялян сталі прыцягваць у рэкруты, чаго не было ў Рэчы Паспалітай, яе армія была прафесійнай.
Узмацніўся прыгнёт, а наступствы вайны 1812 года адбіліся на дэмаграфіі: з 1838 па 1850 г. натуральны прырост насельніцтва ў “заходніх губернях” быў самым нізкім на еўрапейскай тэрыторыі Расійскай імперыі12. І ў ВКЛ, і ў Рэчы Паспалітай, і ў Расійскай імперыі эканамічны рост азначаў у першую чаргу рост багацця і даходаў прывілеяваных слаёў за кошт узмацнення эксплуатацыі сялян:ак і наёмных працаў:ніц. Аднак у першых двух выпадках эканоміка развівалася ў тым ліку ў інтарэсах беларускай дзяржаўнасці, а ў культурных адносінах Беларусь была ўключана ў працэсы Адраджэння — развіццё гуманістычнага падыходу, навукі, адукацыі і мастацтва.
Пасля анексіі Расійскай імперыяй беларус:кі прадпрымалі мноства спроб арганізаваць вызваленчыя рухі і падняць паўстанні супраць сацыяльнага і нацыянальнага прыгнёту, якія нязменна падушаліся і суправаджаліся хвалямі рэпрэсій. Самым вядомым з'яўляецца паўстанне пад кіраўніцтвам Кастуся Каліноўскага 1863-1864 гадоў. Акрамя вызвалення ад расійскага панавання, яно ставіла за мэту народаўладдзе. Мабілізацыю да паўстання Каліноўскі вёў з дапамогай падпольнай газеты “Мужыцкая праўда" — першай газеты на беларускай мове. Яна распаўсюджвалася сярод сялян:ак: самага масавага ў Беларусі саслоўя, чыё становішча і настроі былі абвостраныя рабаўніцкай рэформай 1861 года. Дэ-юрэ яна скасоўвала прыгонную залежнасць, але на справе яна накладала на сялян:ак завышаныя павіннасці, “вызваляючы” іх ад зямлі дзеля ператварэння ў новы залежны клас наймітаў.
Колькасць паўстанцаў у Літве і Беларусі ацэньваецца прыкладна ў 15 000 чалавек — прынамсі 15 000 чалавек спасцігла пакаранне ад расійскіх уладаў. Асноўная частка апынулася пад наглядам паліцыі, некалькі тысяч былі высланы, 123 чалавекі — сярод якіх сам Каліноўскі — былі расстраляныя або павешаныя.
Сёння Каліноўскага разглядаюць у першую чаргу як нацыянальнага героя. Лозунг “Жыве Беларусь!” гісторык Аляксей Каўка звязвае13 з паролем-водгукам, які, як мяркуюць, выкарыстоўвалі паўстанцы: “Каго любіш? — Люблю Беларусь! — То ўзаемна!”, а цытату з апошняга ліста Каліноўскага: “Бо я табе з-пад шeбеніцы кажу, Народзе, што тагды толькі зажывеш шчасліва, калі над табою Маскаля ўжэ не будзе” — нярэдка згадваюць сучасныя нацыяналіст:кі. Падобны погляд падмацоўвае і сучасная расійская прапаганда (магчыма, пераследуючы супрацьлеглыя мэты): так, у пачатку 2021 года афіцыйны акаўнт расійскай амбасады апублікаваў ачарняючы Каліноўскага пост, дзе атрады паўстанцаў называлі “бандамі”, датычнымі да “масавых забойстваў грамадзянскага насельніцтва”, — выдаючы гэтай публікацыяй сваю трывогу перад нацыяналістычным кампанентам беларускага пратэстнага руху, актыўнага пасля Выбараў-2020. Аднак важна адзначыць і іншы пункт гледжання14: Каліноўскі ў першую чаргу быў не змагаром за нацыянальную ідэю, а сацыял-дэмакратам. Магчыма, зрэшты, што поспех паўстання (або сацыялістычнай рэвалюцыі) услед за змяненнем матэрыяльных і грамадскіх умоў жыцця павёў бы беларус:ак альтэрнатыўным шляхам самавызначэння.
Палітычная рэакцыя расійскіх уладаў у дачыненні да Беларусі пасля паўстання 1863 г. выяўлялася ў тым ліку ў “кіраванні на аснове законаў ваеннага становішча, нераспаўсюджванні на яе тэрыторыю шэрагу буржуазных рэформаў 60-х гг”15 — у прыватнасці, земскай і судовай рэформаў, якія на тэрыторыі Расіі мелі хутчэй станоўчы ўплыў.
Нацыя і клас
У канцы XIX стагоддзя большую частку насельніцтва Беларусі па-ранейшаму складалі сяляне: па дадзеных перапісу 1897 года — 76%16. Яны ж былі галоўным рухавіком супраціву ў пострэформавы перыяд, здзейсніўшы ў 1862-1900 г. сотні пратэстных актаў: ад прамых выступаў супраць памешчыкаў і захопу зямлі да ўхілення ад рабаўніцкіх “выкупных” плацяжоў (накладзеных пры вызваленні з-пад прыгоннай залежнасці). “Гісторыя сялянства Беларусі” будуе падрабязную карціну класавага антаганізму тых гадоў. Аднак у даследаванні адзначаецца і іншы аспект масавых палітычных поглядаў тагачасных беларус:ак: разам з нянавісцю да паноў яны захоўвалі ілюзію пра добрага цара, які абараняе іх ад апошніх. Такія погляды, вядома, былі выгадныя і актыўна ўкараняліся самой царскай уладай, у тым ліку пры дапамозе праваслаўнай царквы і праз ідэалагізацыю паўстання Каліноўскага як паўстання “апалячаных памешчыкаў”. Можна правесці паралель з сучаснай прапагандай: займаючы ролю абаронцаў прыгнечаных ад вераломнага Захаду, аўтарытарныя асобы аслабляюць пратэстны патэнцыял і сувязі ўнутры грамадства і ўтрымліваюць жорсткую вертыкальную ўладу.
Калі вяскоў:кі ў большасці былі этнічнымі беларус:камі, то ў гарадах амаль палову насельніцтва складалі габрэй:кі, а на другім месцы — каля 20% — былі рускія. “Расійская бюракратыя і інтэлігенцыя”, сканцэнтраваная ў гарадах, спрыяла культурнай русіфікацыі жыхар:ак Беларусі: у іх руках знаходзіліся школы, друкаваныя выданні, бібліятэкі. Усё беларускае гэтая культура высмейвала, мову называла “мужыцкай". Як адзначае гісторык З.Шыбека, “далучэнне беларускай масы да рускай культуры ва ўмовах адсутнасці ўласнай дзяржавы і адметнай рэлігіі давала эфект дэнацыяналізацыі”. Еўрапейскую ідэю нацыі і тугу правых па ўласных культурных і буржуазных элітах, якім у нацыябудаўніцтве яны адводзяць вядучую ролю, аўтар:кі тэксту ўспрымаюць крытычна. Разам з тым мы адзначаем, што канцэнтрацыя культурных рычагоў у руках расійцаў і рускіх рабіла свой унёсак у пагаршэнне становішча ўсіх іншых жыхар:ак Беларусі, адмаўляючы ім у праве на ўласную этнічную ідэнтычнасць і гонар.
У пачатку XX стагоддзя і ў савецкі перыяд у дачыненні да Беларусі, беларус:ак і прадстаўн:іц іншых яе этнічнасцей дзейнічалі каланіяльныя стратэгіі і практыкі, для асвятлення якіх спатрэбіўся б асобны тэкст. Тут адзначым, што ў пачатку XX стагоддзя тэрыторыя Беларусі заставалася прадметам гандлю паміж імперыямі. Нацыянальны рух быў незадаволены палітыкай сіл, якія супрацьстаялі пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі, у дачыненні да Беларусі. 9 сакавіка 1918 года была абвешчаная Беларуская Народная Рэспубліка (БНР), 25 сакавіка 1918 года абвешчаная яе незалежнасць. Гэты дзень вядомы як Дзень Волі і адзначаецца многімі беларус:камі як сапраўдны, а не афіцыйны Дзень Незалежнасці. Пра тое, ці мела БНР юрыдычнае ці толькі фактычнае прызнанне, вядуцца дыскусіі, пры гэтым Нямеччына тады адмовілася ад прызнання БНР менавіта праз стасункі з Савецкай Расіяй. Згодна з Брэсцкай мірнай дамовай, падпісанай РСФСР, Германскай і Асманскай імперыямі, Аўстра-Венгрыяй і Балгарыяй, частка Беларусі, як і тэрыторыі краін Балтыі, дасталася Германіі.
Уплыў савецкай ідэалогіі на гісторыю і гістарыяграфію, які мы ўжо адзначалі вышэй, паўплываў на тое, што абмеркаванне ВКЛ і БНР як перыядаў беларускай дзяржаўнасці доўгі час было немагчымым. Рэпрэсіі супраць нацыянальнай інтэлігенцыі і русіфікацыя дазволілі замацаваць Беларусь у якасці “працягу Расіі” ў дыскурсе.
Беларусь пры Лукашэнку: прарасійская дыктатура
Хоць эпоха Расійскай і савецкай імперый быццам бы завяршылася, сучасная беларуская дзяржава пры падтрымцы Расіі спрыяе расійскай экспансіі, якая працягваецца. Важна адзначыць, што менавіта кіраўніцтва краіны стварае ўмовы для гэтага: па індэксе дэмакратыі Беларусь займае 22-е месца з канца17. Яе нязменны дыктатар Лукашэнка сваімі заявамі і мерамі дэманструе лаяльнасць да Расіі, каб атрымаць дапамогу. І калі атрыманне льготных цэн на энерганосьбіты можа быць у інтарэсах простых людзей (хоць можна спрачацца, ці не з'яўляюцца такія льготы для іх “кампенсацыяй” эканамічных памылак Лукашэнкі ў іншых галінах або наступстваў расійскай каланізацыі), то стварэнне ў Расіі вайсковага рэзерву для падушэння пратэстаў у Беларусі — хутчэй у асабістых інтарэсах Лукашэнкі.18
Магчыма, зрэшты, што палітыка русіфікацыі выкарыстоўваецца беларускім апаратам не столькі дзеля зарабляння палітычных балаў перад Расіяй, колькі каб аслабіць палітычны патэнцыял уласных грамадзян:ак, перакрываючы шляхі да пабудовы гарызантальных сувязяў праз “нацыянальнае”. Важна, што Расіяй такая палітыка ў любым выпадку заахвочваецца і падмацоўваецца яе ўласнай “мяккай сілай” у выглядзе, напрыклад, працы ў Беларусі расійскіх прапагандысцкіх СМІ.19
Прыклады таго, як беларуская (нелегітымная) улада падтрымлівае расійскую экспансію, звязаныя не толькі з тым, як цяпер беларускія тэрыторыі і інфраструктура выкарыстоўваюцца для ўварвання ва Украіну. У эканамічным плане Беларусь застаецца вельмі залежнай ад Расіі, якая з'яўляецца яе асноўным крэдыторам, імпарцёрам і экспарцёрам, прычым валодае экспартнай перавагай. Характэрна, што таварная структура экспарту і імпарту дзвюх краін амаль супадае, за выключэннем аднабаковага імпарту з Расіі энерганосьбітаў і экспарту з Беларусі мясной і малочнай прадукцыі, як напамінаў аб рэсурсных спецыялізацыях.20 Леў Львоўскі, старшы навуковы супрацоўнік цэнтра ў галіне эканамічных даследаванняў у Беларусі BEROC, адзначае21 няроўную ўзаемазалежнасць праз памеры эканомік. Ён таксама паказвае, што без рэфінансавання пазык Расіяй Беларусь патрапіць у пазыковую яму. Акрамя таго, некалькі сотняў тысяч грамадзян:ак Беларусі жывуць і працуюць у Расіі. Атрымліваецца, палітычная і эканамічная залежнасці ўзмацняюць адна адну: узмацненне жорсткасці санкцый супраць Беларусі ў 2020-ым і 2022 г. зніжае шанцы краіны дыверсіфікаваць экспартны партфель і шанцы беларус:ак выбраць для міграцыі іншыя краіны.
Рэжым Лукашэнкі дапамагае праводзіць і культурную экспансію “рускага". На прыкладзе беларускамоўных школ можна ўбачыць, як у пытаннях адукацыі і культуры прыярытэт аддаецца рускай мове. З 2012-ы па 2018 г. у Беларусі знікла 615 школ, з якіх 78% былі беларускамоўнымі (гэта значыць, іх зачынялі нашмат часцей, чым рускамоўныя).22 Чым бліжэй да Расіі — тым больш прыкметная дыспрапорцыя У 2019 г. ва ўсёй Віцебскай вобласці заставалася толькі адна беларускамоўная гарадская школа, а ў Гомельскай вобласці — тры. У сельскіх школах Беларусі навучаецца ў пяць разоў менш дзяцей, чым у гарадскіх. Праз гэта нават пры невялікім, на першы погляд, дысбалансе суадносін школ з беларускай і рускай мовамі навучання (45% і 55%) на беларускай мове навучаюцца толькі 11% школьні:ц. а першакласні:цы, якія паступілі ў рускамоўную школу, вывучаюць беларускую мову толькі адну гадзіну на тыдзень23 і наогул не вывучаюць беларускую літаратуру. Варта адзначыць, што колькасць “урокаў мовы і літаратуры нацыянальнай меншасці” (фармулёўка Мінадукацыі — гаворка пра польскую, літоўскую і іўрыт) меншая, чым у дзяржаўных моў.
Акрамя гэтага, расійскі ўплыў фізічна рэалізуецца ў тапаніміцы беларускіх гарадоў. Паводле звестак Яндэкса, на якія спасылаецца “Радыё Свабода”24, у 2017 г. у Беларусі было ў дваццаць разоў менш вуліц, названых у гонар нацыянальных дзеячаў, чым у гонар расійскіх і савецкіх дзеячаў. Нацыянальныя тапонімы звычайна часцей сустракаюцца на перыферыі. Напрыклад, калі агульная працягласць вуліц Леніна ў Беларусі складае 440 км, то агульная працягласць вуліц, названых у гонар нашага першадрукара Скарыны, — менш за 50 км. Працягласць вуліц Савецкіх амаль 700 км, а вуліц Незалежнасці — толькі 40.
Сярод іменных тапонімаў Мінска ёсць вуліцы, названыя ў гонар расійскіх палітычных дзеячаў розных эпох, уключаючы Сярэднявечча. Многія вуліцы названыя ў гонар людзей, адказных за рэпрэсіі нацыянальнай інтэлігенцыі і масавыя рэпрэсіі НКУС на тэрыторыі Беларусі (у 1977 г. у Мінску з'явілася вуліца Шаранговіча, адказнага за высылку і рэпрэсіі больш як 12 000 беларус:ак і расстрэл больш як 3 000). Вуліца не перайменаваная дагэтуль. Паралельна можна назіраць супраціў дзяржаўнай сістэмы з'яўленню нацыянальных тапонімаў. Так, напрыклад, вуліца, названая ў гонар Васіля Быкава, пісьменніка-экзістэнцыяліста, які прасоўваў нацыянальную ідэю, існуе толькі ў пасёлку Ждановічы Мінскага раёна.У авангардзе рэпрэсій, у ценю Расіі Для краін глабальнай Поўначы і для саміх расійцаў:ак Расія часта выступае сімвалам таталітарнай жорсткасці, непараўнальнай ні з якімі іншымі кантэкстамі. Разам з гэтым Беларусь абыходзіць Расію ў рэйтынгах несвабоды. Напрыклад, паводле звестак Freedom House, Беларусь выконвае толькі восем палітычных і грамадзянскіх свабод (у той час як Расія — дзевятнаццаць). Калі паглыбляцца ў палітыку і культуру Беларусі, становіцца відавочна, што рэпрэсіі ў Беларусі носяць больш разбуральны характар, дэгуманізуючы і пазбаўляючы ўсіх правоў людзей, якія падпадаюць пад іх. Так, напрыклад, Аляксей Навальны працягвае весці твітар, перадаючы запіскі на волю са зняволення, у той час як Марыя Калеснікава і Віктар Бабарыка знаходзяцца ў турме без права ліставання, і мы даведваемся пра іх жыццё выключна праз адвакатаў.
У плане заканадаўства Беларусь на працягу апошняга дзесяцігоддзя была полем для апрабавання законаў, якія пасля ўводзіліся ў Расіі, і сама прапаноўвала рэпрэсіўныя новаўвядзенні, натхнёная Расіяй і фінансавай падтрымкай праўладных груп.
Напрыклад, абмежаванні, якія тычацца свабоды слова ў форме прымусовай ліквідацыі медыя і НДА, суровай цэнзуры, закрыцця доступу да навінавых сайтаў з тэрыторыі Беларусі, увядзенне тэрмінаў за падпіскі на тэлеграм-каналы і рэпосты, масавыя арышты, турэмныя зняволенні і суды над журналіст:камі, якія пішуць пра катаванні і злачынствы сілавых структур у Беларусі, адбыліся раней, чым у Расіі. Аднак амаль нічога з гэтага не атрымала шырокага рэзанансу за межамі Беларусі.
Свабода сходаў заканадаўча абмежаваная ў краіне ва ўсіх сферах. Беларус:кі пераследуюцца і ў сябе ў кватэрах, і на працы, і ў публічных прасторах. Калі расій:кі выходзяць на адзінкавыя пікеты і, атрымаўшы кароткатэрміновы арышт або штраф, адпраўляюцца пасля дадому, беларус:кі, вывесіўшы бела-чырвоную прасціну на балконе25 ці апрануўшы жоўта-блакітную куртку26, рызыкуюць трапіць у доўгатэрміновае зняволенне.
Ультракансерватары Беларусі, якія маюць шматлікія сувязі ў Расіі і атрымліваюць і фінансавую, і нефінансавую падтрымку (больш пра гэта можна даведацца ў дакументальным фільме Дар'і Трайдэн “Совет”), рэгулярна здзяйсняюць нападкі на беларускую культуру і грамадства. Пасля ўвядзення закона аб забароне “прапаганды нетрадыцыйных сексуальных зносін” у Расіі, у Беларусі з'явілася некалькі дзясяткаў падобных заканадаўчых ініцыятыў, якія працягваюць прасоўваць прыняцце такога закона.27
Расій:кі мераюць жыццё ў Беларусі сваім досведам жыцця ў Расіі, не аддаючы сабе спраў у розніцы кантэкстаў — у тым ліку ў тым, як палітычная несвабода жыхар:ак Беларусі звязаная і з мінулым, і з сапраўдным расійскім імперскім уплывам.
Копія копііБеларусь часта становіцца “ценем” — копіяй таго, што адбываецца ўнутры Расіі з дробнымі папраўкамі. Так, напрыклад, Святлана Ціханоўская ў шырокім ліберальным дыскурсе прадстаўляецца копіяй Аляксея Навальнага, пратэсты 2020-га, масавыя затрыманні і катаванні ў турмах — гэта знаёмыя расей:кам з’явы, але тое, што адбываецца больш лакальна і менш страшна. Разам з гэтым як быццам не бярэцца пад увагу маштаб самой Беларусі: на 144,1 мільёна насельніцтва Расіі прыпадае 1107 палітвязняў, у той час як на 9,4 мільёна ў Беларусі іх 1458.
І калі краіны глабальнай Поўначы апісваюць Беларусь нязначным радком “апошняя дыктатура Еўропы" (ці сапраўды яна апошняя, з улікам захопу ўлады кансерватарамі ў Венгрыі і Польшчы?), то для Расіі Беларусь — перыферыя са “смешным дыктатарам”, пра якога можна рабіць мемы і якога не варта ўспрымаць сур'ёзна. Рэальнасць жахаў — расстрэлы пратэстоўцаў, смяротнае пакаранне, вар'яцкія тэрміны за сфабрыкаваныя справы, масавыя палітычныя зняволенні, жорсткія катаванні і гвалт у турмах — сыходзяць на задні план, а расей:кі, смеючыся, паказваюць, “адкуль на Беларусь рыхтаваўся напад”.
Суб'ектнасць Беларусі, своеасаблівасць таго, што тут адбываецца, якую нельга наўпрост перавесці ў кантэкст Расіі, губляюцца. Расей:кі лічаць магчымым пазычаць сімвалы беларускага нацыянальнага супраціву (такія, як бел-чырвона-белы сцяг, трансфармаваны ў бела-блакітную копію), не аддаючы сабе спраў у апрапрыяцыі гісторыі і сэнсаў гэтых сімвалаў.
Паводле звестак Беларускай аналітычнай майстэрні, 80% беларус:ак негатыўна ставяцца да магчымасці ўводу беларускіх войскаў ва Украіну.28 Саўдзельніцай расійскай вайсковай агрэсіі Беларусь лічаць каля траціны апытаных. Аўтар:кі даследавання адзначаюць, што размеркаванне адказаў па большасці пытанняў, звязаных з вайной ва Украіне, склалася адразу пасля поўнамаштабнага ўварвання і практычна не змянялася (на кастрычнік 2022 года).
Актыўна настроеная частка беларус:ак уключылася ў антываенны супраціў з першых дзён поўнамаштабнай вайны ў самых розных формах. Актывіст:ак і праваабаронцаў пачалі затрымліваць з 24 лютага.29 26-28 лютага ў Беларусі праходзілі пратэсты супраць рэферэндуму па ўнясенні чарговых зменаў у Канстытуцыю, якія ўзмацняюць пазіцыю Лукашэнкі. Пратэсты адразу ператварыліся і ў антываенныя, за іх затрымалі прыкладна 1100 чалавек, большасць з якіх атрымалі па 15-30 сутак адміністрацыйнага арышту і сутыкнуліся з жорсткім абыходжаннем і катаваннямі. Працягнулі працу кіберпартызан:кі, якія дапамагаюць нападам на сілавую і транспартную інфраструктуру ўнутры Беларусі, маніторынгу расійскіх ваенных злачынстваў, аперацый унутры Украіны.30 Кіберпартызан:кі верыфікуюць у тым ліку беларус:ак, якія хочуць далучыцца да ўзброенага супраціву на баку Украіны (такіх знаходзяцца сотні).31
Агляд беларускага супраціву супраць вайны ва Украіне выпусціў у канцы 2022 года Белсат.32 У ім адзначаецца, што беларускія рэйкавыя партызаны толькі за першыя шэсць тыдняў поўнамаштабнай вайны правялі больш за 80 дыверсій на чыгунцы. Паводле расследавання Washington Post, іх праца дапамагла спыніць атаку на Кіеў.33 Партызан:кі, якіх змаглі вылічыць беларускія сілавікі, атрымалі прысуды да 23 гадоў у калоніі строгага рэжыму. Аднаму з іх, Віталю Мельніку, пры затрыманні прастрэлілі калені.
Беларускія фем-, квір -, анарха-актывіст:кі ўключыліся ў пабудову валанцёрскіх сетак, якія дапамагаюць уцякач:кам з Украіны, украінскім антыаўтарытарным сілам і ініцыятывам.
Салідарнасць з Украінай
У межах гэтага тэксту мы хочам выказаць адназначнае асуджэнне злачынных ваенных дзеянняў Расіі і Беларусі, звязаных з нападам на тэрыторыі Украіны. Вайна павінна быць спыненая, а краіны-агрэсаркі павінны панесці пакаранне за ўчыненыя злачынствы.
Звяртаючыся да міжнароднай супольнасці, мы заклікаем быць больш рашучымі і свядомымі ў падтрымцы Украіны і супрацьстаянні Расіі:
— даць Украіне ўсё запытанае ўзбраенне,
— скасаваць міжнародны доўг Украіны,
— спыніць экспарт расійскіх энерганосьбітаў,
— узмацніць кантроль над выкананнем персанальных санкцый супраць расійскай палітычнай, алігархічнай і прапагандысцкай верхавіны.
У сваю чаргу, гэтым тэкстам мы хочам акрэсліць характар гэтай вайны: не выпадковы і не звязаны выключна з амбіцыямі канкрэтных расійскіх алігархаў і палітыкаў, а звязаны з каланізатарскай традыцыяй. Расійскі свет як праект павінен быць разабраны, уключаючы яго ўплыў на расійскую апазіцыю.
Павінна быць праведзена дэкаланізацыя Беларусі. У будучыні важна стварыць асяроддзе для адкрытых і шырокіх грамадскіх абмеркаванняў: што пад гэтым разумець у першую чаргу і якімі спосабамі дасягаць. Аднак ужо цяпер відавочна, што для Беларусі важнае пазбаўленне ад сілавога ўплыву і згубнай эканамічнай залежнасці ад Расіі, якія вядуць да садзейнічання ў яе злачынствах; неабходныя эканамічныя, моўныя, антыдыскрымінацыйныя рэформы ў інтарэсах насельніцтва, а не прарасійскага апарату.
Асобна заўважым, што падтрымка вайны і пуцінскага рэжыму несумяшчальныя з дэкаланіяльнай оптыкай. Калі іх спрабуюць звязаць людзі з Амерык або ЕС, яны дэманструюць неразуменне мясцовых кантэкстаў, а калі тое ж адбываецца ў Расіі, гэта праца прапагандысцкага прыёму — захопліваць і перафарбоўваць у супрацьлеглыя колеры крытычныя наратывы.